De ander als mens blijven zien

Er was geen betere geschiedenisleraar dan meneer Van der Donk. Zijn populariteit had hij voor een groot deel te danken aan de verhalen over zijn kat Wolkje, wiens onbetekenende avonturen wekelijks groots werden uitgemeten voordat we aan de daadwerkelijke les begonnen. Maar hij is me vooral bijgebleven als de man die me een beetje meer van de Tweede Wereldoorlog liet begrijpen.

De Tweede Wereldoorlog heeft mij van jongs af aan angst aangejaagd. De beelden van concentratiekampen, gezinnen die gevoelloos uit elkaar werden gerukt, de zwakkeren zonder pardon vergast, de sterken gebruikt als machines tot ze dood neervielen. En dat onvoorstelbaar onmenselijke 'werk' werd gedaan door hele gewone mensen. Hoe heeft zoiets ooit werkelijkheid kunnen worden? En als het toen mogelijk was, waarom dan niet nu?

Een groot deel van de lessen van Van der Donk bestond uit het bestuderen van spotprenten en propagandamateriaal en het was daar dat ik mijn antwoorden vond. Joden met gemene gezichten en rattenlichamen jatten op Duitse prenten uit het Interbellum alles wat los en vast zat en leefden in grote rijkdom terwijl 'het volk' nauwelijk te eten had. Dikke mannen met haakneuzen vergrepen zich aan de dochters van eerlijke, hardwerkende vaders. Onmenselijkheid bestaat slechts zolang je de ander als mens ziet, dat begrepen de nazi's als geen ander. En het werd een van hun grootste wapens.

Zo'n twintig jaar na de lessen van Van der Donk kom ik op het internet soms schrikbarend vergelijkbare plaatjes tegen. Op onschuldig schijnende websites als 9GAG worden grappige kattenplaatjes afgewisseld met memes waarin moslims met haakneuzen de westerse wereld leegroven en linkse politici onderdeel zijn van een complot om 'het blanke ras' ten val te brengen. Aan de andere kant van het web worden rechtse stemmers gelijkgesteld aan nazi's.

Hij heeft het nooit zo expliciet gezegd, maar ik vermoed dat meneer Van der Donk niet alleen sterk doordrongen was van de rol van dergelijke beeldvorming in de jaren 1930, maar ook vermoedde dat de wereld vandaag de dag helemaal niet zo heel anders is dan toen. Door ons de macht van beeldvorming te laten zien, maakte hij ons er een beetje weerbaarder tegen. Menselijkheid bestaat slechts zolang we elkaar als mens blijven zien.

Verschenen in Volzin nr. 4 - 2020